Hırvatistan: SLAPP davaları artış gösteriyor

Hırvatistan, 2023 yılında Sınır Tanımayan Gazeteciler örgütünün basın özgürlüğü sıralamasında bir önceki yıla göre altı sıra yükselerek 42. sıraya yerleşmiş ve komşuları Slovenya (50. sıra), Bosna Hersek (64. sıra), Macaristan (72. sıra) ve Sırbistan'ı (91. sıra) bir hayli geride bırakmıştır. Bununla birlikte, Hırvat gazeteciler çeşitli siyasi baskılara maruz kalmakta.

Zagreb’deki Hırvat televizyon kanallarının mikrofonları. (© picture alliance/ NurPhoto / Jakub Porzycki)

Zagrebli medya çalışanları rahatsızlık yaratan gazetecilere dava açan devlet radyo ve televizyonu HRT’yi protesto ederken (Mart 2019). Sınır Tanımayan Gazeteciler Örgütü, muhafazakâr hükümetin 2016 yılında iktidara gelmesinden itibaren, hükümete yakın çıkar gruplarının devlet televizyonu HRT’nin editoryal içeriğini ve iç örgütlenmesini doğrudan etkilemeye çalışmasından şikayetçiydi. HRT televizyonu, çalışanlarına sahip çıkmak bir yana, bünyesindeki usulsüzlüklere parmak basan gazeteciler aleyhine de dava açmıştı.

Hırvatistan’da basının devlet tarafından kontrolü, özellikle savaş sırasında medyanın özelleştirilmesinin ardından çoğu büyük basın organının ve HRT televizyonunun devlet kurumlarının etkisine, manipülasyonuna ve kontrolüne girdiği 90’lı yıllara uzanıyor. 1991-1995 yıllarındaki Hırvatistan Savaşı esnasında Hırvat silahlı kuvvetleri tarafından işlenen suçlar bugün hâlâ tabu olmayı sürdürüyor.

Eleştirel haberciliği bastırmanın bir başka yolu da, hem gerçek hem sanal ortamda başvurulan tehdit ve saldırılar. Bu tür saldırıların öncelikli hedefi, yolsuzluk, savaş suçları ya da organize suç gibi konuları haber yapan gazeteciler oluyor.

Eleştirel gazeteciliğin karşısına yasalar çıkıyor
Medya çalışanları hukuki yollarla da yıldırılmaya çalışılıyor: Cumhuriyetin ve sembollerinin, ulusal marşın ve bayrağın rencide edilmesine üç yıla kadar hapis cezası öngören hakaret yasası hâlâ yürürlükte. “Küçük düşürme” suçu 2019’da kaldırılmasına rağmen gazetecilere karşı açılan küçük düşürme ve karalama davaları artıyor ve çok yüklü tazminatlar ödeniyor. Yazı işlerinde böylece korku ve otosansür iklimi yaratılıyor.

Hırvatistan Gazeteciler Cemiyeti'nin (HND) yaptığı bir araştırmaya göre, Mayıs 2023 itibarıyla gazetecilere karşı en az 945 SLAPP davası (halkın katılımına karşı stratejik davalar), yani asılsız veya kötüye kullanım davaları sürüyor ve bu davalardaki toplam tazminat talebi 5,4 milyon avroya ulaşıyor. Adalet ve İdare Bakanlığı, 2022 yılında gazetecilere karşı 245 yeni tazminat davası açıldığını bildirdi. SLAPP davaları genellikle siyasetçiler, şirketler veya özel şahıslar tarafından, gazetecilerin ve insan hakları aktivistlerinin kamuoyunda eleştiride bulunmalarını engellemek amacıyla açılıyor.

Hanza Media, yayıncılar arasında en sık yasal işlem mağduru olan kuruluştur: Jutarnji list, Globus ve Slobodna Dalmacija yayıncısı hakkında 421 hukuk ve 11 ceza davası açılmıştır. İkinci sırada ise Steiermark, Večernji list ve 24 Sata yer alıyor; bu yayınlara karşı 190 hukuk ve 6 ceza davası açılmıştır. Večerni list'e karşı açılan davalardan biri 33 yıldır devam etmektedir. 2022 yılı sonunda, Hırvatistan'daki tüm mahkemelerde sanık gazetecilere karşı yürütülen aktif ceza davalarının toplam sayısı 101'di.

Bu veriler ışığında, Coalition Against SLAPP Europe'un (CASE) 2022 yılı için “Yılın Yargı Zorbası” unvanını Hırvatistan'a vermesi hiç de şaşırtıcı değil: Osijek'ten hâkim Zvonko Vrban, araştırmacı gazetecilik portalı Telegram ve çalışanlarına toplamı 100 bin avroyu aşan tazminat davaları açtı.

2020 yılı başında en azından “Kamu yararına ya da kamu hizmetinde görev yapan birine gözdağı vermek” fiili, ceza yasasına dahil edildi. İçişleri bakanı bu yasayla gazetecilerin de korunacağını söyledi. Yasa bu türden saldırılara beş yıla kadar hapis cezası öngörüyor.

Ne var ki, hükümetin yeni medya yasası taslağı endişe yaratıyor: Taslak, gazetecilerin kaynaklarını sorumlu editöre açıklamalarını zorunlu kılıyor. Ayrıca, tüm gazetecilerin bir sicile kaydedilmesi ve yayıncıların gerekçe göstermeksizin yazıları reddedebilmesi öngörülüyor. Medyada 'demokratik bir toplumda mahkemelerin rolüne olan kamu güvenini azaltmaya' yönelik ifadeler de yasaklanacak. Dahası, medyaya sübvansiyonların dağıtımına karar verecek bir 'Medya Uzmanları Konseyi' kurulması planlanıyor.

Pazara yabancı medya grupları hâkim
Hırvatistan’ın 2000’li yılların başında istikrâr kazanıp demokratikleşmesiyle beraber artan sayıda yabancı medya kuruluşu, Hırvat medya kurumlarını satın alarak ülkenin medya pazarına damgasını vurdu. En yüksek tirajlı gazeteler, eski adı Europapress Holding EPH olan Hanza Media (Jutarnji List, Slobodna Dalmacija, Globus) ve Avusturyalı Styria Media Group AG (24 Sata, Večernji List) tarafından yayınlanıyor. Alman Bertelsmann Holding de Hırvatistan’daki kardeş kuruluşu RTL Hrvatska üzerinden üç televizyon kanalına sahip oldu. Nova TV ve Doma TV ise ABD’li United Group’un bünyesinde bulunuyor. Bu küçük devlette medya organlarının belli bir elde toplanması, medya ile devlet aygıtının yanı sıra HDZ ile SDP gibi büyük siyasi partiler arasında basın özgürlüğü açısından tehlikeli olabilecek bir yakınlaşmaya yol açıyor.

Büyük medya şirketleri basılı medyadaki zararlarını kısmen de olsa telafi etmeye çalıştıkları çevrimiçi medya pazarında da baskın bir konuma sahip. Özel televizyon kanalları internet portallarında genel haberleri ücretsiz erişime sunarken, günümüzde televizyon içeriklerinin çevrimiçi olarak da izlenebilmesi için ücretli bir modele ağırlık vermeye başladı.

Hükümet, Ekim 2016’dan bu yana bağımsız ve alternatif medyayı desteklemekten vazgeçtiği için bu medya kuruluşlarının sahipleri iflasın eşiğine sürüklendi. Ancak forum.tm ve autograf.hr gibi portallar ekonomik darboğaza rağmen bağış ve AB fonlarıyla ayakta kalmayı başardı. index.hr ve telegram.hr gibi daha büyük portallar ise ilanların ve pazarlama faaliyetlerinin sağladığı görece bağımsızlıkla sayısız skandalı açığa çıkarıp pek çok bakanın istifasına yol açan bir araştırmacı gazetecilik örneği sergilediler.

Basın Özgürlüğü Endeksi (Sınır Tanımayan Gazeteciler):
42. sıra

Son güncelleme: Kasım 2023

Hırvatistan: SLAPP davaları artış gösteriyor

euro|topics'te Hırvatistan medyası

24 Sata (Günlük Gazete)

Autograf.hr (Blog portalı)

Express (Haftalık gazete)

Forum.tm (Blog portalı)

Globus (Dergi)

Jutarnji list (Günlük Gazete)

Novi list (Günlük Gazete)

Novosti (Haftalık gazete)

Slobodna Dalmacija (Günlük Gazete)

Tportal (Haber portalı)

Večernji list (Günlük Gazete)

Index.hr (Haber portalı)

Telegram.hr (Haber portalı)